GÜNCEL

�klim krizi ve çay�n gelece�i*

CEM�L AKSU
29 May�s 2019 Çar�amba

2013 yaz�nda a��r� s�cak hava dalgas� �in'i vurdu ve sadece o y�l�n �r�n�ne zarar vermekle kalmad�, o b�lgedeki �ay yeti�en yerlere de zarar verdi.

Do�u Karadeniz'de çay sezonu ba�lad�. Çay üreticileri uzun zamand�r, çaydaki neoliberal politikalardan �ikâyetçi. 1980 sonras�nda sektör, özel �irketlere aç�ld��ndan beri, �irketlerden yana ama üreticilerin zarar�na bir çay politikas� uyguluyor. ÇAYKUR hâlâ sektörde kurucu/belirleyici kurum olmas�na ra�men, hükümet taraf�ndan belirlenen taban fiyat uygulamas� özel sektör taraf�ndan uygulanm�yor. ÇAYKUR kota sistemi uygulad�� için çay üreticisi, elinde kalan fazla çay� �irketlere satmak zorunda kal�yor. �irketler de simsarl�k yaparak, elinden geldi�ince en dü�ük fiyattan ya� çay� al�yor.

Çay sezonu bu kurals�zl�k ve ma�duriyetin yaratt�� tart��malarla geçiyor. Fakat çay üreticilerini, orta ve uzun vadede daha temel sorunlar bekliyor. O da iklim krizinin çay tar�m�na etkisi. Gerek Birle�mi� Milletler G�da ve Tar�m Örgütü (FAO) Hükümetleraras� Çay Çal��ma Grubu'nun (IGG) gerekse di�er bilimsel ara�t�rmalar, sel ve kurakl�k gibi olaylar�n ya�anma s�kl��ndaki art��la gösteren s�cakl�k ve ya�� düzeni de�i�imlerine neden olan iklim krizinin, çay rekoltesi ile ürün kalite ve fiyatlar� üzerinde etkili olmaya ba�lad��n� gösteriyor.

Çay�n kökeninin Çin veya Hindistan oldu�unu san�l�yor. Baz� ara�t�rmac�lar çay�n ilk defa Hindistan'�n Assam bölgesi ormanlar�nda, bir k�sm� ise Çin'in Fukien bölgesindeki Boheon da�lar�nda ortaya ç�kt��n� savunuyor. �lk kim nerede yeti�tirmi�se, bugün art�k dünyada sudan sonra en çok tüketilen içecek olan çay, yakla��k 50 ülkede üretilen, 170 ülkede de ticareti yap�lan bir ürün haline gelmi� durumda. Dünya genelinde, ço�unlu�u çay üretiminden olmak üzere, yakla��k 2 milyar insan�n geçim kayna��n�n çay oldu�u tahmin edilmektedir. Türkiye'de sadece Karadeniz bölgesinde Kaçkar Da�� eteklerinde, Artvin ili ile Ordu illeri aras�nda 6 ilde yeti�mektedir. Do�u Karadeniz Bölgesi'nde 850 bin dekar çayl�k sahada, yakla��k 205 bin üretici çay tar�m� ile u�ra�maktad�r.(¹)

ÇAYIN EKOLOJ�K ÖZELL�KLER�

Çay, bir tropik ve subtropik iklim bitkisidir. Dünyada çay tar�m�na elveri�li olan ku�ak, kuzey yar�m kürede 42. paralel ile güney yar�m kürede 24. paralel aras�ndad�r. Co�rafik bölge olarak ise kuzeyde Kafkaslar�n Karadeniz'e bakan etekleri ile Japonya'n�n güney do�usu, güneyde Brezilya'n�n güney ucu ile Güney Do�u Afrika �eklinde bir s�n�r belirlenebilmektedir.

Çay bitkisi morfolojik bak�mdan üç çe�ide ayr�lmaktad�r: Çin çay� (Camellia var. sinensis), Assam çay� (Camellia Sinensis var. assamica) ve Kamboçya çay� (Camellia sinensis var. Cembodiesis). Bunlar�n d��nda çok say�da melez tür olu�mu�. Yaz k�� yapra��n� dökmeyen çay, yeterli düzeyde s�cakl�k ve nemin bulundu�u yerlerde (Güney Hindistan, Sri Lanka, Cava, Sumatra ve Kenya) y�l boyu filiz verir. Fakat y�l�n mevsimleri aras�nda s�cakl�k ve nem farl�l��n�n bulundu�u yerlerde (Kuzey ve Kuzey do�u Hindistan‘da, Kuzey do�u Çin ve Japonya‘da, Güney Afrika'n�n kimi serin bölgelerinde, Gürcistan ve �ran'�n Hazar denizi k�y�lar�nda ve Türkiye'de) ise bahar ve yaz aylar�nda çay tar�m� yap�labilmektedir.

Çay, bol ya�� isteyen bir bitki. Y�ll�k �s� ortalamas� 14 derece ve 1200 mm'nin üstünde ya�� ile yüzde 70'den fazla nem oran�na sahip olan bölgeler ideal yurdudur. Asitli topraklar� seven çay bitkisi, topra��n besinlerce zengin ve derin olmas�n� sever. A��r killi, kireçli ve taban suyu yüksek yerlerde bitki iyi geli�emez. Düz arazilerde toprak humusça zengin ve geçirgen olmal�, meyilli arazilerde ise meyil yüzde 50'den fazla olmamal�. (²)

Yap�lan ara�t�rmalara göre iklim krizi çay üreticileri için de en önemli sorun. Üreticilerin s�k�nt�s� hem çay�n yeti�me ko�ullar�ndaki dalgalanmalardan hem de çay yeti�tirilen bölgelerin gelece�ini tahmin edememekten kaynaklan�yor. Ba�ta Do�u Afrika olmak üzere, öngörüler 2050 y�l�nda çay yeti�tirilen alanlar�n yüzde 55 azalabilece�ini tahmin ediyor.

Küresel �s�nma ya da iklim krizinin yaratt�� felaketin boyutlar� her geçen gün art�yor ve geri dönü�ümsüz bir noktaya do�ru ilerliyor. Milyarca y�ll�k do�a tarihinde kapitalizm, son iki yüzy�lda yaratt�� dönü�ümle büyük bir ekolojik y�k�m ve yokolu�a sebep oldu. �klim krizi, hidrolojik dengeleri yo�unla�t�rarak f�rt�nalar, deniz seviyelerindeki sürekli art��, kutuplarda erime, çölle�me gibi felaketlerle iklim bölgelerini de de�i�tirmeye devam ediyor. �klim krizi, sanayi devriminden beri, özellikle fosil yak�tlar�n yak�lmas�, ormans�zla�ma, endüstriyel tar�msal etkinlikler ve sanayi süreçleri �ehirle�me gibi çe�itli faaliyetler ile sal�nan sera gazlar�n�n atmosferdeki birikimlerindeki h�zl� art��a ba�l� olarak, do�al sera etkisinin kuvvetlenmesi sonucunda, yeryüzünde ve atmosferin alt katmanlar�nda saptanan s�cakl�k art�� olarak tan�mlanmaktad�r.

BM Hükümetleraras� �klim De�i�ikli�i Paneli'nin (IPCC) 2018'de aç�klad�� 1,5ºC Küresel Is�nma Özel Raporu'na göre, küresel �s�nmay� 1,5°C'de tutarak, 2°C ve üzeri s�cakl�k art��lar�na göre birçok önemli iklim de�i�ikli�i etkisi önlenebilir. Fakat raporda yeterince de�inilmese de (700 sayfal�k raporda, sadece üçüncü bölümde üç sayfa) 1,5°C'nin a��lmas� ve 2°C s�n�r�na gelinmesi aras�nda radikal bir fark oldu�una dikkat çekmek gerekir. Bilim insanlar� 2°C s�n�r�n� geri dönü�ü olmayan nokta ya da devrilme noktas� (tipping point) olarak görüyor. Yani 2°C s�n�r�n�n a��lmas� demek, iklim krizinin etkilerinin ayn� oranda artmas� (deniz seviyesinin 10 cm artmas� gibi) anlam�na gelmiyor, tam tersine etkilerinin çok h�zl� bir �ekilde katlanmas�, büyümesi demek. Yani 2°C s�n�r� barda�� ta��ran damla. Bu e�ik a��ld��nda, de�i�imin h�z� da, yarataca�� etkileri de do�rusal olmaktan ç�kacak ve öngörülemez olacak. Örne�in; donma ve kurakl�k dönemi olan, Genç Dryas olarak adland�r�lan dönem 11,600 y�l önce sona erdi�inde s�cakl�klar on y�lda 10°C birden yükselmi�ti.

May�s ay�n�n ortas�nda yay�nlanan yeni bilgilere göre, Hawaii'deki en eski gözlemevinde yap�lan ölçümler, atmosferdeki karbordioksit (CO₂) seviyesinin endi�e verici boyuta ula�t��n� ortaya koydu. 1958'den bu yana atmosferdeki karbondioksit miktar�n� kayda geçiren Mauna Loa Gözlemevi, 13 May�s'ta havada 415.5 ppm'lik (her milyondaki partikül miktar�) CO₂ ölçümü yapt�. Bu sonucun, insanl�k tarihi boyunca görülmü� en yüksek yo�unla�man�n kan�t� oldu�u belirtildi. 350 ppm seviyesinin a��lmas�, ortalama s�cakl�klardaki art��n tehlikeli seviyelere ula�mas� için kritik e�i�in a��lmas� anlam�na geliyor.

�klim krizinin etkisi s�cakl�klardaki art��tan ibaret de�il. Kurakl�k, seller, �iddetli kas�rgalar gibi a��r� hava olaylar�n�n s�kl�� ve etkisinde art��, okyanus ve deniz suyu seviyelerinde yükselme, okyanuslar�n asit oranlar�nda art��, buzullar�n erimesi gibi etkenler sonucunda bitkiler, hayvanlar ve ekosistemlerin yan� s�ra insan topluluklar� da ciddi risk alt�ndad�r.

Dünyan�n baz� bölgeleri su alt�nda kal�yor, seller meydana geliyor. Önünde ard�nda ne varsa götürüyor. Baz� kesimler ise su k�tl�� ya��yor. Su k�tl�� ya�an�lan bölgelerde, 2030 y�l�na kadar 700 milyon ki�i yurtlar�ndan olacak. Bu olumsuz geli�meler en çok tar�msal faaliyetleri etkiliyor.

�klim de�i�ikli�i ve kurakl�k nedeniyle, 20. yüzy�l�n ba��ndan bu yana tar�msal ürünlerdeki genetik çe�itlili�in yüzde 75'i yok oldu. Tedbir al�nmazsa kurakl�k sebebiyle mahsullerden al�nan verimin yüzde 10-25 dü�ece�inin hesaplan�yor.

2013 yaz�nda a��r� s�cak hava dalgas� Çin'i vurdu ve sadece o y�l�n ürününe zarar vermekle kalmad�, o bölgedeki çay yeti�en yerlere de zarar verdi.

Son y�llarda iklimsel de�i�imlerin özellikle üretim miktarlar�nda, ürünün kalitesinde ve ürünün moleküler düzeydeki içeri�inde ne türden de�i�imlerin ortaya ç�kt��, farkl� ülkelerde yap�lan ara�t�rmalarla ortaya koyan çal��malar yap�lmaktad�r. Bu ilk ara�t�rmalara dayanarak yap�lan tahminlere göre dünyan�n belirli bölgelerinde önümüzdeki on y�llarda iklimsel de�i�imlerle birlikte çay kalitesinde olumsuz yönde de�i�imlerin olaca�� ve yüzde 40-55 oran�nda üretimde dü�ü� ya�anaca�� öngörülmektedir.

Florida Üniversitesinde bir antropolog olan Rick Stepp ve ekibi (4) taraf�ndan Çin'in en az geli�mi� bölgesi olarak bilinen Yunnan bölgesinde yap�lan bir ara�t�rmaya göre, son 10-15 y�lda etkilerini daha belirgin hissettiren iklimsel olaylar çay�n kalitesinde olumsuz de�i�imlere sebep oldu�u tespit edilmi�.

Bir ba�ka ara�t�rmaya göre ise, muson mevsiminde, iklim krizinden kaynakl�, ya��lar�n daha fazla artmas�n�n, çay miktar�nda yar� yar�ya bir yükseli�i getirmesine ra�men Yunnan çay�na özgün tad�n� katan baz� kimyevi bile�enlerde önemli oranlarda bir azalmaya yol açaca�� tespit edilmi�.

Ekibiyle birlikte özellikle çay�n moleküler bile�imindeki de�i�imleri inceledikleri bir ara�t�rma yürüten Tuft Üniversitesinden biyolog Colin Orians, s�v� kromatografi-kütle spektrometri teknikleri kullan�larak çay�n moleküler kimyas�ndaki de�i�imleri Yunnan bölgesindeki farkl� rak�mlarda kayda geçirmeye çal��m��. Farkl� rak�mlar 5 derecelik s�cakl�k farklar� olu�acak �ekilde seçilmi�. Buna göre özellikle alçak rak�ml� bölgelerde üretilen çaydaki kimyasallar�n yüksek bölgelerde üretilenlere k�yasla analjezik, anti-anksiyete, anti-bakteriyel, kanser önleyici, anti-depresan, mantar önleyici, anti-oksidan ve kalp koruyucu etkilere sahip bile�enler aç�s�ndan belirgin bir azalma yans�tt�� tespit edilmi�. Buna ilaveten kafein, gallik asit tuzu ve epikate�in gibi görece daha zararl� kimyasal bile�enlerin yo�unluklar� alçak rak�ml� bölgelerde üretilen ürünlerde daha yo�un olarak tespit edilmi�. Ayr�ca tüketici davran��lar� ve tercihleri aç�s�ndan belirgin tat farkl�l�klar� da tespit edilmi�. (⁵)

Bu ara�t�rmalar�n yan� s�ra bölgede tar�mla u�ra�an üreticilerle yap�lan görü�melerde ya��lar�n gittikçe öngörülemez miktar ve zamanlarda, s�cakl�klar�n da normal mevsimsel oranlar�n alt�nda veya üstünde seyretti�i gözlemleri payla��lm��. Bunun temel sebeplerinden bir tanesinin Burma s�n�r bölgesindeki ormans�zla�ma oldu�u kadar iklim krizi ile de ilgili oldu�u tahmin edilmekte.

Hindistan'�n Brahmaputra nehri boyunca uzanan çok geni� çay plantasyonlar�n�n Assam bölgesinde yap�lan ara�t�rmalar da iklim krizinin çay tar�m� üzerinde benzer olumsuz etkiler yapt�� gözlenmi� durumda. Assam bölgesi, alçak rak�ml� tropikal özellikler gösteren bir bölge ve bütün y�l boyunca havas� nemli ve s�cak, fakat yaz boyunca �iddetli muson ya�murlar�n�n etkisi alt�na girmekte. Bölge, küresel çay üretiminin %17'sini kar��lamakta. Johrat �ehrindeki Tocklai Çay Ara�t�rma Enstitüsü‘nde çay üretim miktar�nda iklimsel de�i�imlerin etkileri üzerine yap�lan ara�t�rmaya göre, Assam bölgesi ciddi iklimsel riske maruz bir bölge. Bölgesel trende bak�ld��nda y�ll�k minimum s�cakl�k derecelerinde istikrarl� bir yükseli� y�ll�k ya�� miktarlar�nda ise istikrarl� bir dü�ü� tespit ediliyor. Bölgesel iklim projeksiyonlar� bunun böyle devam edece�ini ileri sürüyor. Fakat ya�� miktar� azalsa da �iddetindeki art�� da bulgular aras�nda kaydedilmekte. Bu geli�meler bölgedeki çay üretimi ve bu üretime ba�l� ya�amlar� ciddi düzeyde etkileme i�aretleri göstermekte. Nitekim geni� ölçekli iklim modellemelerine göre, Kuzey Do�u Hindistan bölgesindeki çay üretiminin 2050 y�l�na do�ru %40 düzeyinde bir dü�ü�ü beklenmekte. (⁶)

Hava s�cakl�klar� bölgedeki üretimi en çok etkileyen bir unsur olmakla birlikte Hint muson ya�murlar�ndaki keskin de�i�ikler de bitki örtüsünü ciddi ölçüde tahrip etmekte. Bu konuda yap�lan yeni bir ara�t�rmada muson ya�murlar�ndaki miktarlar�n 1951-2011 y�llar� aras�ndaki miktarlar� tespit edilmi�. �statistiki ölçümlerle ortaya ç�kar�lan ya�� miktar ve �iddetindeki a��r� dalgalanmalar�n y�l�n belirli zamanlar�nda a��r� nemli belirli zamanlar�nda ise a��r� kuru bir hava ortam� üretti�i tespit edilmi�. Bunun da su kaynaklar�, altyap�, tar�msal ürün ç�kt�s� üzerinde ciddi olumsuz etkileri oldu�u ortaya ç�kar�lm��t�r. (⁷)

KÜRESEL �KL�M KR�Z� VE TÜRK�YE

�klim krizine ba�l� olarak iklim ku�aklar�, Yerküre'nin jeolojik geçmi�inde oldu�u gibi, ekvatordan kutuplara do�ru yüzlerce kilometre kayabilecek ve bunun sonucunda da Türkiye, bugün Orta Do�u'da ve Kuzey Afrika'da egemen olan daha s�cak ve kurak bir iklim ku�a��n�n etkisinde kalaca�� öngörülmektedir. Türkiye iklim de�i�ikli�i birinci ulusal bildiriminde (8) ise, gelecekte Türkiye'nin güneybat� k�y�lar�nda ciddi bir ya�� azalmas�n�n (özellikle k��n), Karadeniz sahil �eridinde ise ya�� art��n�n olaca�� öngörülmektedir. Ayn� bildirimde, Türkiye'nin güney bölümünde, 2070 y�l�na kadar ortalama s�cakl��n 2 – 3°C artabilece�i ve y�ll�k ya��lar�n 470 mm'den 360 mm'ye dü�ebilece�i belirtilmektedir. (⁸)

Do�u Karadeniz, Ege, Akdeniz ve Toros Da�lar� boyunca y�ll�k toplam ya�� miktar�nda 100 – 400 mm/y�l oran�nda dü�ü�ler beklenmektedir. Ya��taki de�i�imleri yüzde olarak hesapland��nda ise, do�udan bat�ya do�ru gidildikçe azalma yüzdelerinin büyüdü�ü dikkati çekmektedir. Ege, Trakya, Bat� ve Orta Akdeniz, Güneydo�u Anadolu'nun bir k�sm� ile �ç Anadolu bölgesinde ya��lar %30 – 40 oran�nda azalacakt�r. Do�u Anadolu ile Do�u Karadeniz'de bu oran daha az (%5) beklenmektedir. Mevsimlik ya�� de�i�imleri incelendi�inde, k�� mevsiminde Ege ve Akdeniz bölgelerinden ba�layarak Toros Da�lar�n� takip eden hat boyunca ya��larda belirgin azalmalar ve Do�u Karadeniz ile Do�u Anadolu'nun kuzeyinde art��lar olaca�� saptanm��t�r. Yaz mevsiminde, ya�� miktar� Orta Anadolu ve Karadeniz bölgesinde belirgin olarak azalmaktad�r. Sonbahar mevsiminde ise di�er mevsimlere oranla, daha çok Türkiye'nin do�u kesimleri olmak üzere genelde art�� beklenmektedir. Kar kal�nl��n�n 2071 – 2100 döneminde 1961-1990 y�llar�na göre Do�u Anadolu ve Do�u Karadeniz'de azalaca�� öngörülmektedir. Bu bölgelerimizde 2071-2100 y�llar�ndaki kar kal�nl�� 1961- 1990 y�llar�na göre yer yer 300 mm'yi bulan dü�ü�ler belirlenmi�tir. (⁹)

Türkiye'de hâlâ küresel iklim krizinin etkilerine dair bölgesel projeksiyonlar� ele alan çal��malar yap�lm�� de�il. Dolay�s�yla iklim krizinin ürün baz�nda nas�l bir etkisi olaca��na dair bilimsel bilgi elimizde yok. Fakat Hindistan ve Çin'de yap�lan ara�t�rmalar�n ya�� miktar�ndaki de�i�imin çay üzerine etkileri göz önünde bulunduruldu�unda, Karadeniz'de ya�� miktar�n�n yaz�n azalmas� k�� aylar� artmas�n�n çay tar�m�n� da olumsuz etkileyece�ini öngörebiliriz. �klim krizi sadece ya�� miktar�ndaki de�i�iklikle belirlenmiyor. Ayn� zamanda a��r� iklim olaylar� olarak tan�mlanan, ani sa�nak ya��lar�, f�rt�na, hortum, a��r� kurak havalar vb. de çay tar�m�n� etkileyecektir. Halihaz�rda Karadeniz'de her y�l sa�nak ya��lar�n�n sel ve heyelan ile sonuçlanmaktad�r. �klim krizinde de�i�imin art�� ile bu olaylar�n art�� kaç�n�lmaz olacakt�r. Karadeniz'de çay tar�m� yap�lan alanlar�n büyük oranda e�imi yüksek yerler olmas� da ayr�ca bir risk olu�turmaktad�r.

De�i�en iklim ko�ullar�n�n getirece�i bir ba�ka risk de çe�itli zararl�lar�n ve hastal�klar�n artmas� olacakt�r. Özellikle Türkiye'de, k�� aylar�nda belli bir süre kar alt�nda kal�yor olmas�ndan dolay�, çayda özel bir ilaçlanma yap�lmas�na gerek kalm�yor. Fakat art�k bölge halk� taraf�ndan da dile getirildi�i gibi k�� aylar� genellikle kar ya�� olmadan geçiyor. Bu da çaya etki eden baz� zararl�lar�n artmas�na neden olmaktad�r.

Kar stokunun azalmas� Karadeniz gibi ya�� sular�na ba��ml� bölgeler için çok kritik. Üstelik büyük ve �iddetli ya�� s�kl�� hem afetlere hem de suyun h�zla denizlere direne olmas�na neden oluyor. Bunun anlam� daha fazla sel ve heyelan daha fazla içme suyu sorunu demek.

�klim krizinin önemli sonuçlar�ndan biri olan deniz seviyesindeki yükseli� de karadeniz'de etkili olacak. Bütün �ehir merkezlerinin deniz kenar�nda olmas�, Rize gibi baz� il merkezlerimizin denize yap�lan dolgu üzerine kurulmu� olmas� da ayr�ca de�erlendirilmesi gerekmektedir.

�KL�M KR�Z� KAPIMIZDA

Art�k her türlü hava de�i�ikli�ini "iklim de�i�ti" diye tan�ml�yoruz. Evet, gerçekten iklim de�i�iyor. Hem de �imdi bu de�i�imin olumsuz etkilerini ya��yoruz. �klim krizi fi tarihinde gerçekle�ecek bir olay de�il. Bu nedenle hâlâ çok zaman�m�z var diye dü�ünüyorsan�z, büyük bir gaflet içindesiniz demektir.

�klim krizinden, di�er bütün krizlerde oldu�u gibi, en fazla toplumdaki adaletsizlik ve e�itsizlik pramidinin en alt�ndaki yoksullar, kad�nlar, çocuklar etkilenecek. Bu nedenle, iklim krizini yaratan kapitalizmin her türlü sefas�n� süren �irketler ve hükümetler uluslararas� toplant�larda verdikleri sözleri bile tutmuyorlar. Trump, Bonsaro, RTE gibi "sa�-popülist" liderler ise iklim krizini tan�mama yolunu seçiyor.

Türkiye hâlâ kömür madencili�ine ve termik santral projelerine te�vikler vermeye devam ediyor. Hatta bunu enerji stratejisi haline getirmi� durumda. Di�er taraftan da hâlâ iklim krizine kar�� tek tedbirimiz olan ormanlar�n yok edilmesi süreci h�zla devam ediyor. Karadeniz'deki ormanlar�n yokolu�unu h�zland�racak olan Ye�il Yol Projesi bütün itirazlara ra�men devam ediyor. Artvin'de ekolojik de�eri aç�s�ndan mutlak korunmas� gereken orman alanlar�ndan biri olan Cerattepe'de maden �irketi darbesi devam ediyor. Marmara'da Kuzey Ormanlar�n�n talan� da. Ege'de bütün Menderes havzas�n� zehirleyen JES projelerine yenisi ekleniyor.

Halklar iklim krizine kar�� gezegenin kurtar�lmas� çare ararken, �irketler karlar�n� daha da artt�rman�n derdinde. Keçi can derdinde kasap et derdinde yani. Bundan kurtulman�n tek yolu da, ünlü filozof Zizek'in dedi�i gibi, dünyan�n sonunu dü�ünmek yerine kapitalizmin sonunu dü�ünmek. En az�ndan ezilenlerin ba�ka çaresi yok.

(¹) Rize Çay Ara�t�rma ve Uygulama Merkezi, Çay Üretim Rekabet Stratejisi Ve Yol Haritas� 2018, s.11

(²) Age. s.17-8

(⁴) Grubun projeleri ile ilgili bilgilere �u siteden ula��labilir: http://sites.tufts.edu/teaandclimatechange

(⁵) Ara�t�rmay� daha detayl� incelemek isteyenler �u linkten ula�abilirler: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0308814618308355?via%3Dihub

(⁶) Ara�t�rmalar hakk�ndaki genel bulgulara �u linkten eri�ilebilir https://teaclimate.com/climate-change

(⁷) Ara�t�rmaya �u linkten eri�ilebiliyor: https://www.nature.com/articles/nclimate2208.epdf?referrer_access_token=bUhTSD6a-d9y7FGrlmiHjtRgN0jAjWel9jnR3ZoTv0M-_8XVjlBxWnrs7qwvCj-Uxfu1tctjGQDP63aIJZoRV0HJn3_jELX2C87LGbGXYG8Ni_Teb2j2i0dRkn-Qev5oLAqGfndL0394MteUo7dC3Ewb0jHf2uH8vNI9BwEeY8-d_wCx4jrbo7mO1SY4Ekz8PWU-LWoeZyIM_wTSlfVKMpl_bR1bfGVOPe6tdL88oYypjxk3cgvtDEF6T4UtEYtfReTjcKqn7llQy-gCoVq8aw%3D%3D&tracking_referrer=www.scientificamerican.com

(⁸) Türkiye Cumhuriyeti Birle�mi� Milletler �klim De�i�ikli�i Çerçeve Sözle�mesi Kapsam�nda Birinci Ulusal Bildirimi. Çevre ve Orman Bakanl��, Ankara, s. 284.

(⁹) Süleyman TOY, Hasan YILMAZ, Sevgi YILMAZ, Do�u Karadeniz Bölgesine Dair Yap�lan �klim De�i�ikli�i Öngörülerinin Bölgedeki Peyzaj Mimarl�� Çal��malar� Aç�s�ndan De�erlendirilmesi III. Ulusal Karadeniz Ormanc�l�k Kongresi 20-22 May�s 2010 Cilt: IV Sayfa: 1532-1535

*Cemil Aksu'nun yaz�s� www.yesildirenis.com internet sitesinden al�nm��t�r.

�klim krizi ve çay�n gelece�i*

�lgili Haberler