GÜNCEL

Naz�m Hikmet'in Sovyetler Birli�i'ne geli�i

N. A. L�senkov (abstraktdergi.net)
18 May�s 2018 Cuma

Naz�m kamuoyu �n�nde firar�yla ilgili konu�maktan ho�lanmaz ve firar� nas�l ger�ekle�tirdi�i konusunda sorulan sorular� genellikle espriyle ge�i�tirirdi.

Naz�m Hikmet'in Karadeniz üzerinden Romanya'ya, ard�ndan da Sovyetler Birli�i'ne firar�n�n hikâyesi, uzun süre boyunca sadece, Naz�m'�n bizzat kendi aktar�mlar�na dayanan, e�i Vera Tulyakova'n�n an�lar�ndan bilinmekteydi1. Naz�m kamuoyu önünde firar�yla ilgili konu�maktan ho�lanmaz ve firar� nas�l gerçekle�tirdi�i konusunda sorulan sorular� genellikle espriyle geçi�tirirdi. Rusya ar�ivlerinde, bahsi geçen konuya ili�kin büyük bölümü henüz yay�mlanmam�� çok say�da belge bulunmaktad�r2. Bu belgelere dayanarak Naz�m'� ülkesini terk etmeye zorlayan nedenleri ve Sovyetler yönetiminin Naz�m hakk�nda verdi�i kararlar� daha iyi anlayabiliriz.

1938 y�l�nda Naz�m Hikmet'e Türk mahkemeleri taraf�ndan toplam 28 y�l 4 ay hapis cezas� verildi. Resmi tutuklanma gerekçesi “isyana te�vik” olarak gösterilse de, tutuklanmas�n�n as�l sebebi Naz�m'�n politik görü�leriydi3. �air, uzun tutuklulu�u süresince ba�ta ailesi (aralar�nda TKP sempatizan ve üyelerinin de bulundu�u) edebiyat ve gazete çevrelerinden dostlar� taraf�ndan destek görmü�tür. Moskova'n�n dikkati en az iki kere Naz�m'�n mahkemesine çekilmek istenmi�se de, Sovyetler Birli�i'nin �airin mahkeme sürecinde dikkate de�er bir rolü olmad�4.

1949 y�l�nda Naz�m Hikmet'in serbest b�rak�lmas� için ba�lat�lan uluslararas� kampanyan�n ilk a�amas�nda da Sovyetler Birli�i kayda de�er bir varl�k göstermedi. Söz konusu giri�im �airin Türkiye ve yurtd��ndaki demokratik çevrelerden arkada�lar� taraf�ndan ba�lat�lm��t�. Bu çevre Paris'te5 Pablo Picasso, Paul Éluard, Louis Aragon6 ve di�er birçok tan�nm�� sanatç�n�n kat�l�m�yla Naz�m Hikmet'in özgürlü�ü için bir komite kurdu. Komitenin ba�kanl��na Romanya kökenli Frans�z �air Tristan Tzara7 seçildi. Naz�m'a özgürlük kampanyas� Türkiye'deki gazetelerde de sempatiyle kar��lanm�� ve desteklenmi�ti8.

Bu kampanya, hemen olmasa da, bir süre sonra Sovyetler Birli�i D��i�leri Bakanl��'n�n da dikkatini çekti. 15 Ekim 1949 y�l�ndan D��i�lerinin yak�n ve orta do�u biriminin temsilcisi �. N. Bakulin, TBKP (B) (Tüm Birlik Komünist Partisi (Bol�evik))9 merkez komitesine bir mektup göndererek Halk Demokrasisiyle yönetilen ülkelerde �airi destekleyen makaleler yay�mlay�p benzer bir kampanya düzenlemeyi önerdi. Bakulin önerisini �u �ekilde gerekçelendirmi�ti10: “ Naz�m'a özgürlük kampanyas� sayesinde Türk Hükümeti'nin �airi serbest b�rakmas� dü�ük bir ihtimal olsa da, kampanya sayesinde Türk Hükümetinin gerici yap�s� bir kez daha te�hir edilecek ve Türkiye'deki ilerici unsurlar�n canlanmas�na yard�mc� olacakt�r.”

Bakulin'in mektubu, yabanc� ülkelerin Komünist Partileriyle ili�kilerden sorumlu olan Merkez Komite'nin d�� politika komisyonunda birkaç ay boyunca tart��ld�. Sonunda, Ocak 1950'de komisyon ba�kan� V. G. Grigoryan, “Türkiye Gericili�inin Suçu” adl� bir makale yaz�lmas� talimat�n� verdi. Bu makale Sovyet gazetesi Novoe Vremya'da yay�mland� (No: 4, 1950)11. O andan itibaren Sovyetler Birli�i, Naz�m Hikmet'in özgürlü�ü için yürütülen kampanyada yer almaya ba�lam�� oldu. Nisan 1950'den itibaren, Pravda, �zvestiya ve Literaturnoy Gazete12 gibi gazetelerde konuya ili�kin düzenli yay�mlar yap�ld�. Ayn� y�l, uzun bir aradan sonra Naz�m'�n �iirlerinin çevirilmesine ve yay�mlanmas�na yeniden ba�land�, sonraki y�l ise eserlerinin bir derlemesi yay�mland�13.

Uluslararas� kampanya sonuç verdi ve nihayet Mart 1950'de ola�an parlamento seçimlerinin arifesinde Türkiye parlamentosunda, Naz�m Hikmet'i de kapsayan bir af yasas� gündeme al�nd�.14 Ancak tasar� iki hafta sonra geri çekildi: Naz�m'�n destekçileri bu karar�n ABD'nin15 etkisiyle verildi�inden emindiler16. Karar� protesto etmek için Naz�m Hikmet ve di�er siyasi tutuklular Sabahattin Ali'nin ölüm y�ldönümü olan 8 Nisan'da karar� protesto etmek için açl�k grevine17 ba�layacaklar�n� duyurdular. �stanbul'da Naz�m Hikmet'i desteklemek için ya�l� annesi Celile'nin de kat�ld�� gösteriler gerçekle�tirildi. 9 May�s günü Celile elinde “Haks�z yere mahkûm edilen o�lum Naz�m Hikmet açl�k grevindedir. Ben de ölmek istiyorum. Bizi kurtarmak isteyenler bu deftere adreslerini yazarak imzalas�nlar” yazan bir dövizle �stanbul'da soka�a ç�kt�18. Polis taraf�ndan gözalt�na al�nan Celile k�sa süre sonra serbest b�rak�ld�.19

Türkiye'de tüm bu atmosfer alt�nda hükümet de�i�ikli�i ya�and�. 14 May�s'ta gerçekle�tirilen seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi, Mecliste ciddi bir yenilgi ya�ad� ve iktidara muhalif Demokrat Parti geldi. Bu geli�melere ba�l� olarak Naz�m, destekçilerinin iste�i üzerine 20 May�s'ta açl�k grevini b�rakt�20 ve 14 Temmuz'da Parlamento Naz�m'� kapsamad�� halde21 yap�lan düzenlemeyle �airinde serbest kalmas�na olanak tan�yan af yasas�n� onaylad�. Ertesi gün, 15 Temmuz 1950'de �air özgürlü�üne kavu�tu22. Naz�m daha sonra yapt�� bir aç�klamas�nda özgürlü�ünü uluslararas� dayan��ma hareketine ve kendisi için protesto gösterileri düzenleyen Türkiye'deki Ö�renci Örgütlerine borçlu oldu�unu belirtmi�tir. Naz�m “Bu gösteriler esnas�nda 150'den fazla insan tutuklanm�� ve i�kence görmü�tü. Bar��severler 100 bin bildiri da��tm��lard�. Ya�l� kör annem bile elinde özgürlü�ümü talep eden dilekçeyle �stanbul'un sokaklar�na ç�km��, i�çi, emekçi ve gençlerden imza toplam��t�”23 demektedir.

Naz�m hapishaneden ç�kt�ktan sonra Münevver Andaç'la evlendi, bu evlilikten bir o�ullar� oldu. Naz�m özel hayat�nda mutlu olmas�na ra�men, özgür kald�ktan sonra zorlu bir hayat� gö�üslemek zorunda kald�. Naz�m SSCB'nin tutkulu bir destekçisiydi, iktidara gelen Demokrat Parti ise kendinden önceki hükümet gibi ABD yanl�s� bir politika izlemeyi sürdürmü�, bu ba�lamda Kore'de sava�mas� için kendi askeri birliklerini yollamay� da kabul etmi�tir.24 Rejim ülke içinde de eski yap�s�n� koruyordu, Naz�m'�n üyesi oldu�u Komünist Parti yasa d�� kalmaya devam etti. (Bu parti bütün tarihi boyunca fiili olarak yasad�� kalm��t�r). Naz�m hapishaneden ç�kt�ktan sonraki ya�am�n� Ak�am gezintisi25 adl� �iirinde anlatm��t�r.

Naz�m, Haziran 1951 y�l�nda, Romanya'ya vard�ktan sonra, Romanya ��çi Partisi MK's�na Türkiye'den firar�n�n nedenlerini ve bu kaç�� nas�l ba�ard��n� etrafl�ca anlatt�� bir bildirge kaleme ald�. Hapishaneden ç�kt�ktan k�sa süre sonra, Paris Dünya Bar�� Komitesinden Londra'da26 düzenlenecek olan Bar�� Kongresi'ne kat�l�m� için bir davet mektubu ald�. Buna ba�l� olarak Naz�m Hikmet ve gazeteci dostu Zekeriya Sertel pasaport ba�vurusunda bulundular. Naz�m, Fransa'ya, Sertel ise �talya'ya27 gitmeyi dü�ünüyordu. Bu süreçte �stanbul polisi, daha sonra tekzip etmek zorunda kald��28, Naz�m'�n ülkeyi terk etmi� oldu�una dair haberler yay�mlatt�29.

Kas�m 1950'de Var�ova'da30 gerçekle�tirilen Dünya Bar�� Komitesi'nin 2. Kongresinde Naz�m Hikmet, Pablo Neruda'yla31 birlikte Uluslararas� Bar�� Ödülüne lay�k görüldü. Naz�m ödül törenine kat�lamad��ndan, onun yerine konu�may� �ilili �air gerçekle�tirdi32 Naz�m'�n bu ödülü kazanmas� sonras�nda üzerindeki bask�lar yo�unla�t� ve Naz�m'a Türkiye bas�n�nda “ücretli Rus ajan�”33 suçlamas� yap�larak kar�� bir kampanya ba�lat�ld�. Naz�m �üpheleri artt�rmamak için ili�kilerini k�s�tlamaya ve s�n�rl� bir hayat tarz� sürdürme�e zorland�. Aral�k ay�nda pasaport için yeniden ba�vurdu�unda ise, avukat� Naz�m'a tedavi amac�yla �sviçre'ye gidebilmesi için pasaport verilece�ini bildirdi. Ancak birkaç gün sonra beklenmedik bir �ekilde Naz�m askerlik �ubesine ça�r�ld�. Burada askerlik hizmetini yerine getirmedi�i, bu yüzden de orduya yaz�lmas� gerekti�i söylendi.34 (Naz�m bu s�rada 48 ya��ndayd�).

Naz�m, gençli�inde Bahriye Mektebi'nde ö�renim görmü� ve bir süreli�ine Donanma'da Hamidiye kruvazöründe görev yapm�� olmas�na ra�men, resmen askerlik yapmam��t�. �air, daha önce sa�l�k sorunlar�ndan dolay� askerlik hizmetinden muaf tutuldu�unu bildirince, kendisine söz konusu belgeleri getirmesi söylendi. Bu süreçte ev hapsine al�nd�. �air daha sonra “Pasaport vermeyeceklerine emin oldu�umdan ve ev hapsi sebebiyle, Parti taraf�ndan illegal yollardan yurt d��na ç�kar�lmama karar verildi” diye yazmaktad�r.35

Yap�lan gizli görü�mede Naz�m'�n firar�n� kendisinin organize etmesine karar verildi. Naz�m bu i� için polis taraf�ndan bilinmeyen bir adam olan k�z karde�inin e�ini ikna etti36. Uluslararas� Bar�� Ödülü'nün bir parças� olarak kendisine para da verildi�inden maddi aç�dan s�k�nt�s� yoktu. Para ödülü yurt d��nda bulunan Türkiyeli gazeteci ve TKP üyesi Sabiha Sertel üzerinden kendisine ula�t�r�lm��t�37. �lk a�amada üç kaç�� plan� üzerinde duruldu; do�rudan Sovyet s�n�r�ndan geçmek, kaçakç�larla birlikte Suriye'ye gitmek ya da Karadeniz üzerinden Do�u Avrupa ülkelerinden birine geçmek. �lk seçenekten vazgeçildi, çünkü fazlaca uzak olan s�n�r yolunu bilmiyorlard�, ikinci seçenekten de vazgeçildi çünkü Suriye hükümeti Naz�m'� gözalt�na alabilir ve Türkiye'ye teslim edebilirdi. Geriye yaln�zca Bo�az'dan yani Karadeniz üzerinden kaçma seçene�i kald�38.

Bu amaçla Naz�m, motorlu bir tekne edindi, fakat yola ç�kabilmek için denizin sakinle�mesi, yaz�n beklenmesi gerekiyordu. Ba�lang�çta Bulgaristan'a kaçmaya ve Frans�z Komünistlerinin39 yard�m�yla, bu ülkenin komünistleriyle ba�lant� kurmaya karar verdi, fakat bu dü�ünceden bir sonuç al�namad�.40

Haziran 1951'de, Naz�m yeniden askerlik �ubesine ça�r�larak, askerlikten muaf tutulmas�n� sa�layacak belgeleri bulamad�� için, orduya kat�lmas� gerekti�i bildirildi. Doktorlar taraf�ndan muayene edildi ve kalp hastas� oldu�u halde askerli�e elveri�li oldu�una karar verildi. Naz�m bir doktor komisyonu taraf�ndan muayene edilmeyi talep etti, bu sayede biraz zaman kazanm��t�. Bu durumla ilgili daha sonra �u sat�rlar� kaleme alm��t�r: “ Durum bu �ekildeydi, bir an önce bir �eyler yapmam gerekiyordu ve 17 Haziran'da kaçmaya karar verdim”41

Takibi atlatmay� ba�aran Naz�m, Bo�az'a giderek, motorlu bir tekneyle kendisini bekleyen arkada�lar�yla bulu�tu. Birlikte Bulgaristan'a do�ru denize aç�ld�lar.42 Tehlike büyüktü: Ba�bakan Adnan Menderes, daha önce �airin “bu defa ölene kadar içerde kalaca��” tehdidinde bulunmu�tu43, gizli polis ise Naz�m'� kaçmaya kalk��mas�44 durumunda öldürmekle tehdit etmi�ti ve bu bo� bir tehdit de�ildi, zira benzer ko�ullar alt�ndaki yazar Sabahattin Ali, 1948 y�l�nda kara yoluyla Bulgaristan s�n�r�ndan geçmeye çal��rken öldürülmü�tü.

“Bo�azdan ç�kt�ktan sonra, Plehanov isimli Romen gemisiyle kar��la�t�k. O an Bulgaristan'a gitmek yerine, Plehanov'u durdurarak kendimi tan�tmaya ve e�er beni gemiye almay� kabul ederlerse, Romanya'ya gitmeye karar verdim, Çünkü o an benim için gitti�im yerin bir önemi yoktu. E�er gemiye kabul edilmezsem de Bulgaristan'a do�ru gitmeye devam edecektim” diye yazmaktad�r Naz�m.45 Gemi durdu, fakat Naz�m'� hemen kabul etmediler. Romen gemisinin kaptan�46, önce geminin var�� noktas� Köstence47, ard�ndan Bükre� ile ve muhtemelen Moskova'yla irtibata geçti. Bu süreç yakla��k bir iki saat sürdü, ard�ndan Naz�m gemiye kabul edildi, arkada�lar�ysa geri döndüler48.

Naz�m'�n Haziran 1951'deki firar�yla ilgili anlatt�klar� bunlarken, 1960'lar�n ba��nda e�i olan Tulyakova'ya baz� ek detaylar anlatm��t�r. Örne�in resmi aç�klamada, gemiye al�n�ncaya kadar bir saatten fazla bekletildi�ini ön plana ç�karmam��t�r. Tulyakova'ya gemiye al�nd�ktan sonra denizcilere kar�� tepki gösterdi�ini söylemi�tir: “Siz denizcisiniz! Bir insan�n denizde can çeki�ti�ini görüyorsan�z onu gemiye alsan�z ya, sonra ald��n�z ki�inin kötü biri oldu�unu ya da alamayaca��n�z biri oldu�unu anlarsan�z geri b�rak�rs�n�z! Fakat asla böyle yapamazs�n�z!”49 diye aktar�yor. Naz�m kendisine cevap vermekte tereddüt ettiklerini, sonras�nda ise (büyük olas�l�kla rahatlatmak için) �aire onunla ilgili haz�rlanm�� bir duvar gazetesi gösterdiklerini söylemi�tir50. Ayr�ca Naz�m, kaç��na yard�m eden Refik'in, onlar� gemiye almalar� için denizcilere rü�vet teklif etti�inden de bahsetmedi (bunu öfke ile reddetmi�tir).51

RSPTDA52 ve Kominform'un ar�ivlerinde Plehanov gemisinin kaptan� ile muhtemelen, Romanya ��çi Partisi'nin (R�P) Köstence Bölge Komitesi aras�ndaki radyogramlar�n kopyalar� muhafaza edilmi�tir. Plehanov'a gönderilen ilk radyogramda �öyle denmektedir: “67. Radyogram gemiye kimseyi almay�n stop vakit kaybetmeksizin Köstence'ye gidin, mesaj� ald��n�z� teyit ediniz”53 �kinci radyogramda ise aksi yönde komut verilmi�: “Bir önceki Radyogram iptal edildi. Söz konusu ki�iyi sürekli gözlem alt�nda tutmak kayd�yla gemiye alman�za izin verildi.”54

Plehanov, 18 Haziran'da Naz�m'�, Romanya Devlet Güvenlik Elemanlar�n�n bekledikleri Köstence'ye getirdi. Naz�m ülkeye geli� ko�ullar�na ili�kin sorguland�ktan sonra R�P'in bölge komitesine teslim edildi. Ertesi gün, 19 Haziran'da Bükre�'e55 götürüldü. Burada, R�P MK's� uluslararas� bürosunun TBKP (B)'ye mektubunda bildirdi�ine göre Partinin Merkez Komite konuk evine yerle�tirilmi�, bütün ihtiyaçlar� kar��lanm��t�r. “Üzerindeki k�yafetleri haricinde yan�nda bir �ey bulunmuyordu”.56

Naz�m, Bükre�'te R�P MK için yukarda sözü edilen bildirgeyi yazd�, Daha sonra Romanya komünistlerinin yay�n organ� olan Sk�nteyya'da yay�mlanan bir bas�n aç�klamas� yapt� ve ard�ndan Romen halk temsilcileriyle bir araya geldi.57 Naz�m yapt�� bas�n aç�klamas�nda, ba�ta Türkiye hükümetinin politikalar� olmak üzere, çok sert ele�tirilerde bulundu.

“Ülkem Amerikal�lar taraf�ndan i�gal edilmi�, Türkiyem ABD emperyalizminin kolonilerinden biri haline gelmi�tir. Bütün Anadolu, ABD'nin askeri üssüne dönü�mü�tür. Ülkemi Amerikan Emperyalizmine satan hainler, onu deniz a��r� efendilerinden gelen emirle, bir ‘ölüm fabrikas�na' çeviren; bir avuç sömürücü, a�a, bankac�, büyük tüccar, emekçilerin çocuklar�n� ailelerinden kopararak Kore'ye sava�maya göndererek suç orta�� yapm��lard�r. Çocuklar�m�z Amerikan üniformalar� giydirilmi�, Amerikan silahlar�yla donat�lm�� ve ABD'li generaller Koreli çocuklar�, kad�nlar� ve ihtiyarlar� öldürmeleri için onlara emirler veriyorlar” dedi.58

Naz�m�n firar�, art�k 23 Haziran'da Türkiye'de genel olarak duyulmu�tu. Bas�na göre bo�azdan geçen bir Romanya gemisiyle kaçm��t�.59 Türkiye bas�n� Naz�m'� suçlamak için bu olaya fazlas�yla yo�unla�m��, “vatan haini”, “ahlaki ölüm”, “seçilmi� kölelik” gibi ifadeler kullan�yorlard�.60 Milletvekili �evket Mocan ise meclise Naz�m'�n kaç��n�n aç�klanmas� için soru önergesi vermi�ti: “Nâz�m Hikmet'in firar�nda gizli ve aleni emniyet te�kilât�m�z�n bir kusur veya noksan� olup olmad��na, firar�n�n kimler taraf�ndan nas�l ve nerede tertiplendi�ine, bu ihanetten dolay� Naz�m Hikmet'in Bakanlar Kurulunca vatanda�l�ktan ç�kar�p, ç�kar�lmayaca�� ve bu olay�n Kominform taraf�ndan ülkemize ve ba��ms�zl��m�za kar�� kullan�l�p, kullan�lmayaca��?”; öfkeli vekil bu sorular�na yan�t verilmesini istemi�ti61.

Naz�m Bükre�'e geldi�i ilk gün onu kabul eden R�P temsilcilerine acilen Moskova'ya gitmesi gerekti�ini söyledi.62 R�P MK'ne verdi�i bildirgede �unlar� yazm��t�: “Türkiye'den, Partinin ili�kilerini düzenlemek, partimiz için önemli sorunlar� çözmek ve Uluslararas� Bar�� Komitesinde aktif olarak çal��mak için firar ettim. Bu sorunlar� çözüme kavu�turmak için Moskova'ya gitmek istiyorum, e�er bu sorunlar� Bükre�'te çözebilseydim burada kal�rd�m. Karde� partilerin ve Dünya Bar��n� Koruma Derne�inin emrindeyim”.63

R�P, Naz�m'�n Moskova'dan Türkiyeli Komünistler için yard�m istemeyi dü�ündü�ünü, TBKP (B)'ye bildirdi. “TKP'nin güçlenmesi için TBKP(B)'nin yard�m etmesini talep etmek istiyor. TKP'nin Bol�eviklerin ve Halk Demokrasileriyle yönetilen ülkelerdeki karde� partilerin moral yard�m�na ihtiyaç duydu�unu söyleyen Naz�m Hikmet, maddi yard�m� ise kendisi ve kendi gibi kültür-sanat insanlar�n�n çal��malar�yla sa�layabilece�ini dü�ünmektedir.” R�P taraf�ndan gönderilen metinde ayr�ca “Naz�m'�n daima TKP'nin yeniden örgütlenmesi, TBKP (B) ve Halk cumhuriyetlerindeki karde� partilerin moral deste�iyle güçlenmesi fikriyle me�gul oldu�u” yaz�yordu.64

Naz�m'�n Türkiye'den firar� ve Moskova'y� ziyaret etme iste�i Sovyet yönetimine bir raporla bildirildi. TBKP (B) d�� politika komisyonu ba�kanl�� temsilcisi B. N. Ponomaryov, 28 Haziran'da Stalin'e65, Sovyet Yazarlar Birli�i'nin (A. A. Fadayev) Naz�m'� kendi misafiri s�fat�yla Moskova'ya davet etmek için izin istedi�ini belirten bir not iletti.66 Yazarlar Birli�i'nde Naz�m'�n 10 gün (29 Temmuz-8 Haziran) kalabilmesi için bir plan haz�rland�. Kar��laman�n sorumlusu olarak da N. S. Tihonov belirlendi.67

Naz�m 29 Temmuz'da Moskova'ya geldi�inde, onu Vnukovo havaliman�nda Sovyet yazarlar N. S. Tihonov, K. M. Simonov, �. G. Ehrenburg kar��lad�lar. Uçaktan inen �air önce bu s�cak kar��lama için te�ekkür etti�i bir konu�ma yapt�.68 Resmi kar��lama sona erdi�inde Naz�m yirmili y�llardaki ziyaretinden bildi�i Moskova'da gezintiye ç�kt�.69 Birçok �ey onun için yeni ve s�ra d�� olmas�na ra�men �ehir ho�una gitmi�ti. 30 Temmuz'da yazarlarla düzenlenen bulu�madaki konu�mas�nda. “Moskova sadece büyük yap�lar�yla de�il, insan�n kaybolabilece�i ola�anüstü geni� sokaklar� ve yeni evleriyle de �a��rt�c�yd�. �nsanlar daha güzel görünüyorlard�, kad�nlar ve erkekler daha güzel giyiniyorlard� fakat bu güzellik sadece k�yafetlerle ilgili de�ildi. Moskova'da hayat�n, öncesine nazaran birkaç kat daha h�zl� akt��n� hissettim, defalarca arabalar�n alt�nda kalma tehlikesi ya�ad�m” demi�ti.70

Naz�m bu bulu�mada ayr�ca Türkiye'deki �artlar ve Türkiye edebiyat� ile ilgili de konu�tu. Ülkesinden ayr�lmas�na dair k�saca firar ettim demek d��nda bir aç�klama yapmad�. Hapishanede zaman�n� nas�l geçirdi�inden bahsederken �u cümleleri dile getirmi�ti: “Tüm sava� boyunca Almanlar� desteklediler. Sava� Moskova yak�nlar�na vard��nda, �öyle yaz�yorlard�: Yar�n insanl�k için muhte�em bir gün olacak, çünkü Hitler'in muzaffer tanklar� Moskova'da dola�acak. �ngiltere ve Fransa'n�n resmi müttefiki olmalar�na ra�men böyle yaz�yorlard�.71 Sava�tan sonra da SSCB'ye kar�� dü�manca üslup devam etti: ‘Müslümanlar�n ve inanm�� insanlar�n en büyük dü�man� Sovyetler Birli�idir. Bir komünist öldüren her Türk do�rudan Cennete gidecektir.' Bir imam bu �ekilde konu�uyor ve bu konu�mas� radyoda yay�nlan�yordu” dedi Naz�m.72

Naz�m'�n Moskova'da uzun süre kalma meselesi de bu günlerde netle�mi� olmal�. 29 Haziran'da B. N. Ponomapyov, Politbüro üyelerine Naz�m'�n geli�ini bildiren bir rapor gönderdi, kendisinin dinlenmeye ve tedaviye ihtiyaç duydu�unu ve ona Moskova'da bir daire vermeyi önerdi�ini belirtti. Ayr�ca Naz�m'�n TBKP (B) temsilcisiyle TKP'nin çal��malar� konusunda sohbet etme ricas�nda bulundu�unu belirtti.73 3 Temmuz'da kabul edilen Politbüro karar�na göre Naz�m Hikmet'in a��rlanmas� ve tedavisi Merkez Komitenin �dare ��leri birimine, tedavisi ise Kremlin Sa�l�k ve Tedavi �daresine emanet edilmi�ti. Buna ek olarak Moskova'da kendisine üç ya da dört odal� bir daire tesis edilmesine de karar verilmi�ti.74 (Naz�m tüm bunlardan dolay� Sovyet i�çilerine yük oldu�unu dü�ünerek kendini çok mahcup hissetmi�ti75). Konut ve tedavi imkanlar�n�n sa�lanmas� haricinde, Naz�m'a çal��malar�n�n Rusça olarak yay�nlanmas� kar��l��nda toplam 131.986 ruble76 telif ücreti verildi. Miktar çok oldu�undan Politbüro öncelikle ücretin bir k�sm� olan 72 740 rublenin ödenmesine karar verdi.77

Naz�m'�n MK temsilcisiyle görü�me talebi de onayland� ve G. M. Malenkov78 taraf�ndan kabul edildi. Görü�me Temmuz ay�nda gerçekle�ti.79 Naz�m görü�meye partideki kod ad� Marat olan (�smail Bilen), Komintern'in eski TKP temsilcisiyle birlikte gelmi�ti80. MK'deki görü�meden sonra Naz�m ve Marat önerilerini ortak bir metin olarak Malenkov'a sundular81. Metinde TKP'nin eylem program� ayr�nt�l� bir �ekilde anlat�lm��t�. Metni kaleme alanlar Türkiye'nin iktidar çevrelerini sert biçimde ele�tirip, fa�ist olarak adland�rm�� ve Türkiye'yi ABD'nin askeri üslerinden birine dönü�mekle suçlad�lar.82 Ülkenin iç politik durumunu aktaran Marat ve Naz�m Türkiye'deki ABD egemenli�ini ülkenin ekonomisini de zay�flatt��n�, emekçi kitlelerin durumunu kötüle�tirdi�ini i�aret ederek, bunun Türkiye'de ABD emperyalizmine ve onun u�aklar�na kar�� ba��nda komünistlerin bulundu�u geni� bir birlikteli�in, ulusal cephenin zeminini olu�turdu�unu vurgulad�lar.83

Naz�m ve Marat, TKP'nin verili �artlara uygun olarak yeniden örgütlenmesini istiyorlard� ve bu konuda kimi somut önerilerde bulundular: Propagandan�n güçlendirilmesi için Ba��ms�z Türkiye Radyosu ad�yla bir radyonun kurulmas�, Moskova'dan Türkiye'ye yap�lan radyo yay�nlar�n�n geli�tirilmesi, TKP yay�n organ�n�n yeniden bas�lmas� ve birle�ik cephe fikrini savunacak yeni bir yay�n�n kurulmas�. Naz�m ve Marat kaleme ald�klar� metinde ayr�ca bir dizi parti kadrosunun ve sempatizan�n�n yurt d��na ç�k��n� ayarlayarak, yurt d��ndaki çal��malara kat�lmas�n� planlam��lard�. Raporun sonunda ise tüm bu önerileri TBKP (B) MK'n�n yard�m�n� göz önüne alarak yapt�klar�n�n alt�n� çizdiler.84

Bütün bu önerilere ba�lang�çta olumlu yan�t verildi85 ve Naz�m vakit kaybetmeksizin plan�n� hayata geçirmeye ba�lad�. A�ustos 1951'de Türkiyeli mültecilerin temsilcileriyle, TKP üye ve sempatizanlar�yla görü�tükleri, III. Dünya Gençlik Festivali'ne kat�lmak için Berlin'e gittiler. Gezi izni, Politbüronun 2 A�ustos tarihli özel bir karar�yla verilmi�ti.86 Gezide Naz�m'a, daha sonra bu konuyla ilgili V. G. Grigoryan'a87 ayr�nt�l� bir rapor yazan, SSCB Bakanlar Konseyi bünyesindeki istihbarat biriminde (d�� istihbarat) görevli F. Adilov e�lik etti. Adilov'un aktard��na göre Naz�m festival çal��malar�na aktif bir �ekilde kat�lm��t�. Bo� zamanlar�nda ise görünü�e göre TKP ile ilgili oldu�u anla��lan tart��malar yapmak için Türklerle görü�mü�tü. Adilov raporunu �u �ekilde sürdürmektedir: “Görünü�e göre Parti s�rlar�n� benden gizlemeye çal��yordu.” Bununla birlikte daha sonra Naz�m'�n kendisi, festivaldeki faaliyetleriyle ilgili olarak Adilov'a bilgi vermi�tir. Sevim bac�'y� (Sevim Tar�)88 bir parti göreviyle Türkiye'ye gönderece�ini, daha sonra ise birkaç yolda�la birlikte geri dönece�ini söylemi�ti. Naz�m, Adilov'dan Grigoryan'�n (yani D�� Politika Komisyonu arac�l��yla) Romanya ya da Bulgaristan s�n�r�ndan geçmeleri için onlara yard�m etmesini istedi.89Adilov raporunda Naz�m'�n karakterine dair, olumlu ve olumsuz gördü�ü özelliklerini de rapor etmi�ti. Naz�ma ili�kin izlenimlerini �öyle özetlemi�ti. “Bir �air olarak Naz�m'� zaten biliyorsunuz. E�er onu, k�sa süreli bir gözleme dayal� olsa da, çal��malar� ve davran��lar�na göre karakterize etmek gerekirse �unlar söylenebilir: Çok yetenekli bir insan, iyi bir örgütçü, her türlü insanla an�nda ileti�im kurabiliyor. Hiçbir ko�ulda bugünün i�ini yar�na b�rakm�yor, ilgisini çeken ve ho�land�� bir i�le u�ra��rken yorulmak nedir bilmiyor, öyle ki yemek yemeyi dahi unutuyor. Övülmekten ho�lan�yor, her yerde dikkatlerin üzerinde olmas�n� ve onore edilmek istiyor. Küçük bir örnek vermek gerekirse, Pablo Neruda'n�n resepsiyona davet edilip edilmeyece�i ve kendisine onunki gibi özel bir davetiye verilmemesiyle çok ilgiliydi, Pablo Neruda'n�n davet edilmedi�ini ö�rendi�inde mutlu olmu�tu ve �öyle demi�ti: Ona benim kadar itibar gösterilmiyor. Tüm bunlar� özetlersek, e�er Naz�m'�n ba�ka hesaplar� yoksa yani bizim insan�m�zsa, çok de�erli bir insan oldu�unu belirtmek gerek” diye yazm��t� Adilov, Grigoryan'a.90

Naz�m neredeyse Adilov'la ayn� zamanda, 28 A�ustos'da Berlin gezisi hakk�nda TBKP (B) MK'sine Marat'�n da imzalad�� bir rapor göndermi�ti. Raporda Festival süresince Türkiye'deki ko�ullar ve plan kapsam�nda yap�lan i�leri özetlemi�ti. (Birle�ik cephenin örgütlenmesi, Naz�m'�n Bar�� Ödülü'nden ald�� parayla bir gazete yay�mlanmas�, �rtibatlar kurmak vb.)91 Naz�m mektubunda ayr�ca Berlin'deyken akl�na gelen yeni bir örgütlenme fikrini de ortaya koydu (Do�u Kominformu) “Berlin'deki festivalde Naz�m, Yak�n Do�u92 ve Kuzey Afrika delegeleriyle oldukça yak�nla�m��t�. Bu sohbetlerden anla��ld�� kadar�yla, bu ülkelerde Amerika ve Britanya emperyalizmine kar�� birle�ik cephe �eklinde hareket etmek mümkündür. Bu cephenin, söz konusu ülkelerin Komünist Partileri, bar�� yanl�l�s� topluluklar, gençlik ve kültür örgütleri ile ünlü edebiyat ve sanat figürleri aras�ndaki ba�lant� kurularak kolayca sa�lanabilece�inden eminiz, diyordu”93.

Politbüro 4 Eylül'de bu mektuba ili�kin, Grigoryan'�n be� gün içinde cevap yazmas� karar�n� verdi94. Cevap tasla�� 7 Eylül'de haz�rd�, daha önce Malenkov ad�na gönderdikleri bir notta, TKP'nin Türkiye'de bulunan illegal örgütleriyle ili�ki kurmalar�na yard�m edilmesi: “�li�kilerin kopuklu�u ve mevcut zorluklar nedeniyle” reddedilmesi d��nda, Naz�m ve Marat'�n tüm önerileri kabul edilmi�ti.95 Grigoryan, Berlin Festivali ard�ndan Naz�m'�n sözünü etti�i “Do�u Komiformu” projesinden ise bahsetmemi�ti. Politbüro, bu öneriyi ne o zaman ne de daha sonra onaylamad�.

Eylül 1951'den itibaren Sovyet yönetimi çe�itli nedenlerden ötürü Naz�m'�n önerileri konusunda daha ihtiyatl� davranmaya ba�lad�. �lk olarak MK d�� politika komisyonu Temmuz-Eylül aylar� aras�nda, Naz�m'� yak�n takibe alan istihbarat elemanlar� kanal�yla hakk�nda (örne�in Adilov) bilgi toplam�� ve politik biyografisine dair bilgilerin bulundu�u Komitern ar�ivleri incelenmi�ti. Ar�iv belgelerinde, Naz�m'�n muhalefette yer ald�� ve ba�ka sebeplerden ötürü TKP'den dört be� defa uzakla�t�r�ld��, son kez 1934'te ihraç edildi�i ve durumunda resmi olarak bir de�i�iklik olmad�� görülüyordu.96 Naz�m'la birlikte Marat için de ar�iv belgeleri derlenmi�ti.97 Bu bilgiler neticesinde herhangi bir karar verilmemi�, toplanan belgeler Naz�m Hikmet ve �smail Bilen'in �ahsi dosyalar�na eklenmi�tir.

�kinci olarak ise istihbarat komitesinden, Türkiye istihbarat�n�n elemanlar�yla Naz�m'� çembere almaya çal��t��na dair bilgi gelmi�ti.98 Görünü�e göre Sovyet yönetimi Naz�m ve Marat'�n, TKP'nin yasa d�� birimleriyle ili�kilenme önerisini reddetmesi ve yurt d�� gezisi esnas�nda Naz�m ve ili�kide oldu�u ki�ilerin izlenmesi karar�n� bu yüzden vermi�ti.99 Naz�m Berlin'de, Adilov'un kimlerle görü�tü�ünü tespit etmek için s�k� takibine ra�men (Tam olarak ba�ar�l� olmad�� Adilov'un kendisi de kabul etmi�ti), istedi�ini yapm��sa da ayn� y�l�n Eylül ba��nda Bulgaristan gezisi s�ras�nda Naz�m bu ülkede bulunan Türkiyeli politik göçmenlerle yapmas� gereken gayriresmi görü�melerden tamamen izole edildi. Sadece Bulgaristan Komünist Partisi binas�nda Türklerle görü�me �ans�n� yakalad�.100 Naz�m'�n planlad�� ikinci benzer bir toplant� Adilov taraf�ndan, Naz�m'a fark ettirmemeye çal��arak, engellendi. Adilov ayn� zamanda Bulgaristan �çi�leri Bakanl��'ndan, Türkiye istihbarat�n�n, Türkiyeli göçmenler aras�ndaki ajanlar�yla ilgili olarak bilgi ald�.101

�lerleyen zamanlarda Naz�m'�n plan�n� uygulamas�yla ilgili durum daha da kötüle�ti. Ekim-Kas�m 1951'de Türkiye ve Sovyetler'in ili�kilerinin k�z��mas�na ba�l� olarak (Türkiye o zaman NATO'ya girmeye haz�rlan�yordu)102 Türkiye hükümeti komünistlere yönelik kitlesel tutuklamalara giri�ti.103 TKP MK'nin bu kayb�, d�� politika komisyonu taraf�ndan geriye dönük olarak Naz�m Hikmet'e ba�land�. Bu komisyonun ba�kan� V. G. Grigoryan, Politbüro'ya hitaben yazd�� 18 Ocak 1952 tarihli raporunda, bu kay�plar�n, Naz�m Hikmet'in parti göreviyle Türkiye'ye gönderdi�i Sevim Tar�'n�n tutuklanmas�ndan kaynakland��n� yazd�. Sevim Türkiye geçtikten sonra polis denetimine al�nd� ve bütün ili�kileri de�ifre edildi, Türkiye'den Paris'e dönmeye haz�rland�� s�rada ise TKP ile ba�lant�l� oldu�u gerekçesiyle tutukland�. Bundan sonra “soru�turma makamlar�na bildi�i her �eyi anlatt�”. Grigoryan, Berlin Festivali'ndeki dikkatsiz tav�rlar�ndan dolay�; “Yak�n do�u ülkelerinin komünist parti temsilcileriyle partilerin yasad�� birimleri aras�ndaki örgütlenme sorunlar�n�, komünistlerin Türkiye s�n�r�ndan yasad�� bir �ekilde geçme olanaklar� ve Yak�ndo�u ülkelerinin kendi aras�nda bölgesel bir Kominform kurulmas�” gibi konular� aleni bir �ekilde tart��t�� için bizzat Naz�m'�n kendisini de suçlam��t�r.104

TKP'nin kendisi ise ya�anan kay�plar�n nedenlerini farkl� biçimde aç�klam��t�r. Kas�m 1952'de, yani Grigoryan'�n mektubundan birkaç ay sonra TBKP (B) MK's�na, Marat taraf�ndan “TKP'nin verili durumuna dair” detayl� bir mektup gönderdi. Geçen y�l boyunca ya�anan ba�ar�s�zl��n birinci sebebi, Türkiye'nin NATO'ya girmesi süreciyle ba�lant�l� olarak “ülkede genel bir temizlik yapmas�”, ikincisi ise “yeralt� faaliyetini yeterli ciddiyetle ele almayan parti kadrolar�n�n gizlilik ihlalleridir.”105

Naz�m, tutuklamalar� Kas�m 1951'de Dünya Bar�� Konseyinin ola�an toplant�s�na kat�lmak için gitti�i Viyana'da, Türkiye'den k�sa süre önce gelmi� olan Zekeriya Sertel'den ö�rendi.106 Ard�ndan May�s 1952'de Sabiha Sertel ve Adilov'la yapt�� konu�ma esnas�nda özellikle Sevim Tar�'n�n tutuklanmas�ndan sonra kendisine yönelik güvensizlik olu�tu�unu söyledi. “Moskova'da önemli bir yolda��n yan�ndayd�m. Ona plan�m� anlatt�m ve tümüyle kabul etti. Plan�n bir bölümünü Berlin Festivali s�ras�nda hayata geçirdim ve Sevim bac�y� Türkiye'ye gönderdim. Orada onu ald�lar. �imdi bize güven duyulmuyor ve bence hakl�lar da. Onlar�n yerinde olsayd�m bende ayn�s�n� yapard�m. Hain az m�?” ve “Naz�m daha sonra Çekoslovakya'daki olaylar� ve Tito örne�ini verdi” diye aktarmaktad�r Adilov.107

Komünist Partinin Türkiye'deki ba�ar�s�zl��n�n ard�ndan, yurtd��nda bulunan Türkiyeli tüm Komünistlerin durumu, Türk istihbarat�n�n bir unsuru olma �üphesiyle yüz yüze olduklar�ndan, s�k�nt�l� bir hal alm��t�. 4 Nisan 1952'de Fransa'dan bir muhabir, Naz�m'a mektubunda, “Sovyet taraf�n�n bir temsilcisi ile Do�an hakk�nda (Naz�m'�n Berlin'de görü�tü�ü ve Sovyetler taraf�n�n provokatör olarak kabul etti�i bir Türk) bir görü�me yapt��n� bildirdi “Burada Do�an hakk�nda bir soru�turma yürütülmekte, onunla ilgili sordu�um tüm sorular cevaps�z b�rak�ld� ve bu konuda sordu�um sorular�n yan�t�n� almak için biraz daha beklemem gerekti�i söylendi. Daha önce bu konuda olumlu bir tav�r varken, �imdi ise bunun söz konusu dahi olmayaca��n� söylüyorlar.” diye bildirmektedir Naz�m'a ve ard�ndan �öyle devam etmektedir; “Yolda� Kemal Dayan, Türkiye'den kaç�p Fransa'ya gelirse mümkün olan her türlü yard�mda bulunacaklar�na dair söz verdikleri halde, �imdi ise bunun söz konusu dahi olmad��n� söylüyorlar.”108 Muhatab�, Naz�m'a Türkiye'de tutuklanan yolda�lar�yla ilgili son haberleri de veriyor. “Yap�lan vah�ice i�kenceler neticesinde, �evki Ak�it d��nda birkaç ki�inin daha akl�n� kaç�rd��, bunun d��nda i�kencede birçok ki�inin kör b�rak�ld��, birçok ki�inin yar� ölü hale getirinceye kadar dövüldü�ü ve birçok ki�inin de i�kenceyi sonland�rmak için defalarca intihara kalk��t�� bildiriliyor.109

Grigoryan mektubunda Türkiye'deki ba�ar�s�zl�ktan dolay� Naz�m'� suçlamas�na ra�men, Naz�m �ahsi olarak ciddi bir olumsuz muameleye maruz kalmad�. Böylece bu mektuptan iki hafta sonra 24 Ocak 1952'de Çaykovski Konser salonunda, Sovyet yazarlar�n (K. M. Simonov, N. S. Tihonov, N. M. Gribaçyov'un da bulundu�u) ve Jorge Amado'nun kat�l�m�yla Naz�m'�n 50. Ya� günü kutland�.110 Naz�m sonras�nda da SSCB'de güven içinde ya�amaya devam etti ve TKP'nin faaliyetlerini sürdürdü111. Görünü�e göre Türkiye'deki planlar�n� uygulamas�na o zaman bir çarp� koymu�tu.

Ku�kusuz Sovyet yönetimi Naz�m'� kendi ç�karlar� için kullanm��t�r, fakat ayn� �ey Naz�m için de söylenebilir: Her ne kadar ba�ar�s�z olsa da Sovyet yönetimini TKP'nin ç�karlar� için kullanm��t�r. Naz�m, halk�n� yürekten seven bir yurtseverdi. 1940-1950 y�llar�nda Türk Hükümeti taraf�ndan dü�man ilan edilmesine sebep olan SSCB saflar�na geçi�i, Türkiye halk�n�n Sovyetlerle çat��ma istemedi�ine ve Türkiye'nin kuzey kom�usuyla dostane ili�kilere ihtiyaç duydu�u (Atatürk dönemindeki gibi), ABD güdümüne girmesini istemedi�i ve dünyan�n ba�ka yerlerindeki sava�lara kat�lmas�n� istemedi�ine yönelik, inanc�ndan kaynaklan�yordu. Apolitik ve Komünist olmayan Tulyakova'n�n da yazd�� gibi : “Naz�m Hikmet ülkesinin en bilinçli, en iyimser ve en sevecen yurtseveriydi”.112

N.A. L�enkov (2016), Do�u Ar�ivi Dergisi (????????? ?????) No 1 (33), ss. 75-87'den çevrilmi�tir.

NOTLAR

1Naz�m Hikmet'in hikâyesi (Tulyakova'n�n aktar�m�yla) baz� detaylar ç�kar�larak A.A. Babev'in kitab�nda yay�nlanm��t�r (bkz. Babayev A.A. Naz�m Hikmet jizn i tvorçestvo. Moskova 1975). Tamam� ancak 2009 y�l�nda, Tulyakova'n�n an�lar�n�n Rusça bask�s�nda yay�nlanm��t�r (Bk. Tulyakova-Hikmet V., Posledniy razgovor s Nazymom. Moskova, 2009).

2Bu ar�ivlerin akademik literatüre girmesinin ilk ad�m� D. Hasanl� taraf�ndan at�lm��t�r. Bkz. Hasanl� D. Hrushçovskaya «ottepel» i natsional'niy vopros v Azerbaycane (1954–1959). Moskova, 2009. S. 404–425.

3Naz�m ilk olarak 35 y�l hapis cezas�na çarpt�r�lm��t�, ancak dönemin Türkiye yasalar�na göre bir ki�iye 30 y�ldan fazla ceza verilememesi sebebiyle indirim yap�lm��t�r. Bk. Babayev A.A. age. , s. 186.

4Naz�m Hikmet'e yard�m konusu, 1938'de Uluslararas� Devrim Sava�ç�lar�na Yard�m Derne�i'nin (UDSYD) Yürütme Kurulu'nun gündemine de getirilmi�tir. Bu ba�lamda Komitenin TKP temsilcisi �smail Bilen, Naz�m lehine bir yaz� kaleme alm��t� (Rusya Sosyo-politik Tarih Devlet Ar�ivi, Bk. RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. I. L. 85). Ayr�ca Naz�m Hikmet'in arkada�lar� Türkiye'deki Sovyet Büyükelçili�i'ne ba�vurarak hapishanede Naz�m üzerindeki bask�lar� bas�na bildirmelerini istemi�lerdi (RSPTDA F.495, Op. 266. D. 47. Ç.1 L. 77.)

5Fransa'da birçok Türkiyeli ö�renci, hapishanede bulunan Naz�m Hikmet'in �iirlerinden baz�lar�n� Frans�zcaya çevirerek yay�mlad�lar. Bk. Fi� R.G. Naz�m Hikmet. Etyud� jizni i tvoçhestva.. Moskova. 1984 S. 243.

6G.G. Kolesnikova ‘ya göre, ö�rencilerin Naz�m'�n durumunu anlatt�klar� Argon kampanyan�n ba�lamas�na önayak olmu� ki�idir. Bk. Kolesnikova G., Sem let s Naz�mom Hikmetom. Ijevsk, 1999. S. 17.

7RSPTDA F. 17. Op. 137. D. 455. L. 8.

8Agy., D. 151. L. 8.

9Bol�evik partinin 1925-1952 y�llar� aras�ndaki resmi ad�. 1952'den itibaren partinin ismi Sovyetler Birli�i Komünist Partisi olarak kullan�lm��t�r.

10Agy., L. 8-9., Buhert V.G. «Tema moyey dissertatsii ne yavlyayetsya sluçaynoy…» K istorii krizisa v sovetsko-turetskih otno�eniyah v 1945–1947 godakh – Vostoçn�y arhiv. 2013. ? 1 (27).

11RSPTDA. F. 17. Op. 137. D. 151. L. 12.

12Sovyet bas�n�nda yer alan yay�nlar, Naz�m Hikmet'i destekleme kampanyas�n� yürütücü pozisyondayd�. Örne�in, Nisan 1950'de Naz�m dostlar�, Azerbaycan kamuoyuna bu kampanyaya kat�lma ça�r�s� yapt��nda, Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komite Sekreteri H. Hasanov D�� Politika Komisyonu'ndan bu konuda onay isteyince, Komisyon “N. Hikmet'in savunmas� konusu bas�n�m�zda zaten i�lenmektedir” cevab�n� vermi�tir. RSPTDA F. 17. Op. 137. D. 455. L. 1.

13Hikmet N. , Izbrannoye. Moskova, 1951., Naz�m Hikmet'in eserleri Rusça olarak son kez 1932'de yay�mlanm��t�: Hikmet N. Stikhi. Moskova., 1932.

14RSPTDA. F. 17. Op. 137. D. 455. L. 2.

15Agy., L. 3.

16V. V. Tulyakova, Naz�m Hikmet'in kendisine yapt�� anlat�mlara dayanarak açl�k grevinin ba�ka bir nedenin daha oldu�unu aktarmaktad�r. Naz�m (hapishane müdürünün yard�m�yla) ba�ka biriyle evli olan Münevver Andaç'la görü�ür, Münevver e�inden bo�anacakt�r ve Naz�m'la evleneceklerdir. Fakat Naz�m'�n aff� iptal edilince Münevver Andaç fikrini de�i�tirir. �ddiaya göre Naz�m açl�k grevine bu yüzden ba�lar daha sonra durumdan haberi olmayan arkada�lar�n�n kampanya ba�latmas� ile birlikte Naz�m da politik talepler sunmaya ba�lar. Tulyakova-Hikmet, age., s. 223. (Daha sonra Münevver bir sepet çilekle Naz�m'�n ziyaretine gelir ve anla��rlar).

17RSPTDA. F. 17. Op. 137. D. 455. L. 4. Sabahattin Ali'nin öldürülme tarihinde kesinlik yoktur. Hapishaneden serbest b�rak�ld�ktan k�sa bir süre sonra Türkiye-Bulgaristan s�n�r�n� geçmeye çal��rken bir polis ajan� taraf�ndan öldürülmü�tür.

18Celile Han�m imza kampanyas�n� Galata Köprüsü'nde yapm��t�r.

19 RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. L. 59.

20 Agy., L.55.

21Agy., L.53. De�i�ik �u �ekilde yap�lm��t�r, do�rudan affa tabi olmayan ki�iler için ceza süresi üçte iki oran�nda azalt�lm��t�r. Naz�m, mahkûm edildi�i 28 y�l�n 13'ünü doldurmu� oldu�undan tahliye olma hakk� kazanm��t�r.

22Pravda. 17 Temmuz 1950.

23RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. 47. L.7.

24Türk askerlerinin Kore'ye gönderilmesi, hükümetin NATO'ya kat�lma iste�iyle ba�lant�l�yd�. Atayev T. S�A, NATO i Turtsiya. Moskova, 1973. S. 217.

25Literaturnaya Gazeta. 24 Temmuz 1951.

26RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Bölüm I. L. 18. 19 Temmuz 1951'de.

27Agy., L. 48

28Agy., L. 18.

29Agy., 47.

30Kongrenin Londra'da yap�lmas�na izin verilmedi�i için Var�ova'da yap�lm��t�r.

31Pravda. 23 Kas�m 1950.

32Literaturnaya Gazeta 12 Aral�k 1950.

33RSPTDA. F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. 1. L. 19.

34Agy., L. 19.

35Agy., L. 19-20.

36Bu ki�i Naz�m'�n k�z karde�inin e�i olan Refik Erduran'd�. (D.T. 1928) Naz�m R�P MK'ye yönelik bildirgesinde kendisinden “k�z karde�imin e�i” olarak söz etmi�tir. Olaydan on y�l sonra kaleme ald�� Otobiyografi adl� �iirinde de kendisinden “genç bir arkada�” olarak söz etmi�tir. (Literaturnaya Gazeta, 16 Ocak 1962). Naz�m hiçbir zaman bu ki�inin ismini aç�kça if�a etmedi�inden polisin eline dü�medi. Refik'in ismini sadece Vera Tulyakova'ya söylemi� ve “kendisi aç�klayana kadar” bunu bir s�r olarak tutmas�n� istemi�tir. Bk. Tulyakova Hikmet V., Age. S. 167. Babayev'in 1975'te yay�mlanan kitab� da Tulyakova'n�n anlat�m�yla bire bir örtü�mektedir, bu eserde de Refik'ten bahsedilmemi�tir.

37Zekeriya ve Sabiha Sertel çifti Naz�m'�n yak�n ve güvendi�i dostlar�yd�lar. Sabiha Sertel Eylül 1950'de Naz�m'�n iste�i üzerine Türkiye'den firar�na yard�m etmeleri için Frans�z Komünist Partisiyle görü�mek için yurt d��na gitmi�tir. RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç.II L. 161; F. 495. Op. 266. D. 23. Ç. II. L. 26-27

38RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 161.

39Agy., L. 21.

40RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 161. Paris'e giden Sabiha Sertel, Frans�z Komünistlerinin Naz�m'�n firar�na yard� etmek istemediklerini söylemi�tir.

41RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 22.

42Agy.

43Literaturnaya gazeta. 17 Haziran 1951.

44RSPTDA F. 17. Op. 137. D. 752. ÇL. 2. Söz konusu tehdidin “trafik kazas�” süsü vermek biçiminde yap�ld�� söylenmektedir. Naz�m daha önce donanmada staj yaparken de öldürme plan� yap�lm��t�r. (Babayev A. A., a.g.e., s.204.)

45RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 22.

46Sovyet gemisi Plehanov Romanya'ya sat�lm��t� fakat gemide hala bir Sovyet birli�i bulunmaktayd�.

47Romanya'n�n Karadeniz'de k�y�s� bulunun liman �ehri.

48RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 22. Naz�m bu �ekilde yazm�� olmas�na ra�men, Vera Tulyakova'ya Refik'in kendisiyle Romanya'ya kadar gitti�ini, daha sonra �stanbul'a döndü�ünü söylemi�tir (Tulyakova Hikmet V., age., s.166.)

49. Teknenin motoru durmu�tu.

50Babayev A.A., a.g.e., s. 204-207; Tulyakova Hikmet V., age., s.166.

51Tulyakova Hikmet V., age, s.166. Bu iddia Babayev'in eserinde de geçmemektedir. Naz�m, Tulyakova'ya denizcilerin, Moskova'y�, Stalin'i arad�klar�n� söylemi�tir.

52Rusya Sosyo-politik Tarih Devlet Ar�ivi

53RSPTDA F. 575. Op. 1. D. 187. L. 43.

54A.y. L. 44.

55RSPTDA F. 495. Op.266. D. 47 Ç.I. L. 23.

56Agy., L. 30.

57Agy., L. 15-16.

58Agy., L. 15.

59Ayr�nt�l� bilgi için bk. Rusya Federasyonu Devlet Ar�ivi (RFDA): F. R-4459. Op. 27. D. 13053. L. 159.

60Agy., L. 165.

61Agy., L. 194. Naz�m k�sa süre sonra vatanda�l�ktan ç�kar�ld�. Vatanda�l�� ancak, ölümünden çok sonra, 2009 y�l�nda iade edildi.

62RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. I. L. 30.

63Agy., L. 23. Belirtilen tarihte Bükre�'te Komiform temsilcili�i bulunmaktayd�.

64RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47 Ç. I. L. 30-31.

65 Rapor Stalin'e hitaben gönderilmi�, Politbüro üyelerine ise kopyalar� verilmi�ti. Stalin'e gönderilen bu ve benzeri belgelerin orijinalleri ne yaz�nki muhafaza edilmemi�tir, bu yüzden Stalin'in Naz�m'la ilgili al�nan kararlara ili�kin ki�isel tutumu kesin olarak bilinememektedir. Naz�m'la daha çok politbüro üyelerinden Molotov (Politbüroya Naz�mla ilgili gelen tüm belgeler Molotov'un sekreterli�inden geçmekteydi) ve Malenkov'du.

66RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330 L. 62.

67Rusya Sanat ve Edebiyat Devlet Ar�ivi (RSEDA): F. 74. Op. 26. D. 5602. L. 1-2.

68RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330. L. 74; Pravda 30 Haziran 1951; Literaturnaya gazeta. 30 Haziran 1951.

69Naz�m halka aç�k konu�malar�ndan birinde kendisini, sadece eski de�il, çok eski bir Moskoval� olarak nitelendirmi�tir. Bk. Tulyakova Hikmet V., a.g.e., s. 166.

70RSEDA F. 631. Op. 26. D. 5603. L. 11.

71Agy., L. 11.

72Agy., L. 13.

73 RSPTDA F. 17. Op. 163. D. 1590. L. 113-114. Naz�m konu�mas�nda özel olarak kiminle görü�mek istedi�ini belirtmemi�tir, ancak Tulyakova'ya asl�nda Stalin'i görmek istedi�ini aktarm��t�r. Bk. Tulyakova Hikmet V., age., s. 256.

74RSPTDA F. 17. Op. 163. D. 1590. L. 112. Naz�m Moskova'da 1952-1963 y�llar� aras�nda, Pesçanaya 2 soka�� No: 6. adresinde ikamet etmi�tir. 1976 y�l�nda eve Naz�m ad�na an�t plaketi tak�lm��t�r. Bk. Sverçevskaya A.K. �zvestn�y i heizvestn�y Naz�m Hikmet. Meterial� k biografii. Moskova, 2001. s. 65. Naz�m SSCB'ye geldi�i ilk günlerde Moskva otelinde kalm��t�r. Bk. Tulyakova Hikmet V., age., s. 175.

75. Tulyakova Hikmet V. , age., s. 257.

76RSPTDA F. 17. Op. 137. D. 752. L. 145.

77Agy., Op. 163. D. 1612. L. 146.

78Naz�m, Tulyakova'ya, Moskova'da geni� kat�l�ml� bir yemek esnas�nda Sovyet tiyatrosu ve Stalin kültünü ele�tirdi�ini, bunun üzerine Stalin'in, hasta oldu�u için kendisiyle görü�emeyece�ini belirterek, yerine Malenkov'u gönderdi�ini, söylemi�tir. (Bk. Tulyakova Hikmet V., age., s 256.) 1921 y�l�nda Sovyetlere ilk geli�inde Lenin'le de ki�isel olarak görü�meyi isteyen Naz�m, bunun yerine Komintern için kadrolar e�iten Do�u Emekçileri Komünist Üniversitesine e�itim almaya gönderilmi�tir. A. Sverçevskaya bu konu hakk�nda, 1961'de V. E. Meyerhold'u anma gecesinde Naz�m'�n: “Moskova'ya Lenin'i görme umuduyla gelmi�tim. Zira ona sormak istedi�im bir soru vard�. Sovyet Rusya'da ilk olarak neyi, nas�l yapt�n�z? Ben de ayn�s�n� Türkiye'de yapmak istiyorum?” Ancak bana bu s�rr� “Üniversitede alaca��m e�itim” esnas�nda, uzun süre içinde ö�renebilece�imi söylediler” Bk.. Aziya i Afrika segodnya. 2002. ? 2. S. 69.

79Naz�m ve Marat'�n, G. M. Malenkov ad�na verdikleri not 23 Temmuz 1951 tarihlidir, ancak Naz�m Moskova'ya geldikten sonra bu tarihten önce kendisiyle görü�mü�tür. Tulyakova'n�n notu da Malenkov'la bu görü�melerini do�rulamaktad�r.

80�smail Bilen-Marat (1902-1983) Komiter'in kapat�lmas�ndan sonra Moskova'da siyasi mülteci olarak kalmay� sürdürmü� ve radyo yay�n komitesinde Türkiye yorumcusu olarak çal��m��t�r. Daha sonra ise TKP genel Sekreteri olmu�tur (1974-1983.)

81RSPTDA F. 82. Op. 2 . D. 1330. L. 82.

82Bu fikirler Naz�m'�n Türkiye'den ayr�ld�ktan hemen sonra ifade etti�i fikirleriyle ayn�d�r.

83RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330. L. 83-84.

84Agy., 84-86.

85Anla��lan, bu onay sözlü olarak verilmi�tir. 4 A�ustos, 7 Eylül ve 21 Eylül 1951 tarihli önerilerine ili�kin kararnameler olmakla birlikte, bu konuda politbüro kararnamesi ç�kar�lmam��t�r (RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330. L. 90-92, 109-111, 116-118.) Daha sonra bizzat Naz�m'�n kendisi de MK taraf�ndan kendisine olumlu yan�t verildi�ini söylemektedir. (RSPTDA F. 495. Op. 266 . D. 47. Ç. II L. 101).

86 RSPTDA F. 17. Op. 163. D. 1593. L. 48.

87RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. II L. 158. Adilov'un V.G. Grigoryan'a sundu�u 27 A�ustos 1951 tarihli rapor.

88Sevim Belli

89Agy., L. 159. Naz�m daha sonra, Adilov arac�l��yla, Sürgünde zor durumda bulunan Sabiha Sertel için yard�m talebinde bulunmu�tur. (RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. II L. 100). (Bu istek kabul edilmi�tir).

90RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. II L. 162-163). Naz�m Hikmet, �airler güzel kad�nlar gibi birbirlerini k�skan�rlar demi�tir. Naz�m ayr�ca “�ahsen ben meslekta�lar�ma kar�� hiçbir zaman böyle bir duyguya kap�lmad�m kap�lmayaca��m” iddias�nda da bulunmu�tur. Literaturnaya Gazeta 4 Ekim 1962.

91RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330. L. 101.

92Rusça Literatürde Orta Do�u yerine bu ifade kullan�lmaktad�r.

93Agy., L. 106.

94RSPTDA F. 17. Op. 163. D. 1596. L. 151.

95RSPTDA F. 82. Op. 2 . D. 1330. L. 111.

96Agy., L. 121. Marat, Naz�m'�n partiye tekrar kabul edildi�ini sözlü olarak bildirmi�se de bu durum belgelere geçmemi�ti, Naz�m buna ra�men yeniden parti çal��malar�na kat�lmaktayd�. (RSPTDA F. 495. Op. 266 . D. 47. Ç. I L. 14). Özellikle de �spanyol Cumhuriyetçileriyle dayan��ma faaliyetlerinden ötürü di�er Türkiyeli komünist yolda�lar�yla birlikte hapsedilmesi bunu göstermektedir. (Novey�aya �storiya Turtsii Moskova, 1968, s. 163).

97RSPTDA F. 495. Op. 266. D. 12. Ç. I L. 30-33, 35-38. Görünü�e göre bu ar�iv taramas�nda Marat'la ilgili bulunan dikkate de�er tek olumsuz bilgi partiden bir yolda��n�n e�iyle ya�ad�� birlikteliktir. Sovyet yönetiminin, Marat ve Naz�m'la ilgili bilgi toplamas�n� bu ki�ilerin güvenilir olup olmad��n� ö�renmek ve Malenkov'a mektupla bildirdikleri önerilerine dair de�erlendirme yapmak için oldu�u söylenebilir.

98RSPTDA F. 82. Op. 2 . D. 1330. L. 124. Bu 21 Eylül 1951 de Grigoryan taraf�ndan politbüroya gönderilen belgede bu konudan söz edilmektedir.

99RSPTDA F. 82. Op. 2. D. 1330. L. 118.

100RSPTDA F. 495. Op. 266 . D. 47. Ç. II L. 154.

101Agy., L. 156-157.

102Gastaryan M.A., Ore�kova S.F., Petrosyan Y.A. Oçerki �storiya Turtsii. Moskova 1983 s.227; SSSR i Turtsiya. 1917-1979. Moskova, 1981. S. 193-194.

103Tutuklamalar 1951 y�l�nda Eylül sonu ve Kas�m�n ilk günlerinde gerçekle�ti. Tutuklanan onlarca insan aras�nda baz� TKP yöneticileri de vard� (Re�at Fuad Baraner, Zeki Ba�t�mar ve Mihri Belli) bk. RSPTDA F. 495. Op. 266 . D. 47. Ç. II L. 129.

104RSPTDA F. 82. Op. 2 . D. 1330. L. 128.

105Agy., L. 132.

106RSPTDA F. 495. Op. 266 . D. 47. Ç. II L. 130-131.

107Agy., L. 101. TKP'nin darbe almas�na ili�kin ba�ka nedenlerde öne sürülmü�tür. Adilov, Sabiha Sertel'in , SSCB'li Balkanov soy isimli biri hakk�nda anlatt�klar�ndan söz etmektedir, bu ki�i 1941-1946 y�llar�nda SSCB �stanbul Konsoloslu�unda görev yapm��t�r daha sonra Türkiye'ye ba�l� bir ajan oldu�u iddia edilmi�tir. (RSPTDA F. 575 Op. 1 D. 218. L. 93)

108RSPTD F. 495. Op. 266. D. 47. Ç. II L. 111. Mektup, Marat üzerinden Naz�ma ula�t�r�lm��t�. Mektubun Rusçaya çevrilmi� bir kopyas� Naz�m'�n �ahsi dosyas�na konulmu�tur.

109RSPTD F. 495. Op. 266 . D.47. Ç. II. L. 116.

110Komsomolskaya Pravda. 25 Ocak 1952.

111Nisan 1962 Naz�m Hikmet; Zeki Ba�timur ve �smail Bilen'le birlikte TKP yurtd�� bürosuna dâhil oldu. RSPTD F. 495. Op. 266 D. 47. Ç. II. L. 5.

112Tulyakov Hikmet, age., s.167. Tulyakov ad� geçen eserinde �u sat�rlar� da yazmaktad�r: “S�radan bir Rus kad�n� olarak, bir �airin eserleri ve konu�malar� yüzünden 55 ya��na hapsedilmesini, vatan haini ilan edilmesini ve birçok ülkeden onurlu insan�n bask�s�yla affedildi�inde ise ölümle tehdit edilmesini anlayam�yorum. Bana bunlar� sen anlatt�n, sana inan�yorum. Elbette, ya�am senin için de�erliydi, Peki neden? Ülken de art�k �airlerin zindana at�lmas�n, Türkiye evlatlar� için bir ana kuca�� gibi güvenli olsun diye”.

*Çeviren: F�rat Sözeri

Naz�m Hikmet'in Sovyetler Birli�i'ne geli�i

�lgili Haberler